Jeż, ten mały, kolczasty ssak, jest jednym z najbardziej rozpoznawalnych i lubianych dzikich zwierząt w Polsce. Choć często kojarzy się z bajkami i ilustracjami dla dzieci, jego życie w naturze jest pełne wyzwań i fascynujących adaptacji. W tym artykule przyjrzymy się bliżej jeżom, ich życiu, zwyczajom, a także temu, jak możemy im pomóc przetrwać w coraz bardziej zmieniającym się środowisku.
Jeż europejski – gatunek pod ochroną
W Polsce występują dwa gatunki jeży: jeż europejski (Erinaceus europaeus), zwany też zachodnim, oraz jeż wschodni (Erinaceus roumanicus). Oba są do siebie bardzo podobne i laika trudno je odróżnić. Jeż europejski jest objęty w Polsce częściową ochroną gatunkową. Oznacza to, że nie wolno go chwytać, przetrzymywać, ani niszczyć jego siedlisk. Ochrona ta ma na celu zapewnienie przetrwania gatunku, który w wielu regionach Europy zmaga się z problemami wynikającymi z działalności człowieka.
Wygląd i budowa ciała – kolczasta zbroja
Najbardziej charakterystyczną cechą jeża są oczywiście kolce. Pokrywają one cały grzbiet i boki ciała dorosłego osobnika. Kolce to przekształcone włosy, zbudowane z keratyny – tego samego materiału, z którego zbudowane są nasze paznokcie i włosy. Jeż rodzi się bez kolców, a te pojawiają się wkrótce po urodzeniu, początkowo miękkie i białe, z czasem twardniejąc i ciemniejąc. Dorosły jeż może mieć ich nawet do 8000! Służą one przede wszystkim do obrony przed drapieżnikami. W sytuacji zagrożenia jeż zwija się w kulkę, chroniąc miękki brzuch i głowę. Kolce stają się wtedy sterczącą barierą, trudną do sforsowania dla większości zwierząt. Spód ciała jeża jest pokryty miękkim, brązowawym futrem.
Jeż ma krępe ciało, krótkie nogi i silne pazury, które doskonale nadają się do kopania w ziemi w poszukiwaniu pożywienia. Posiada małe oczy i uszy, ale za to doskonale rozwinięty węch i słuch, które pomagają mu w orientacji w terenie i zdobywaniu pokarmu, zwłaszcza w nocy, bo jeże to zwierzęta nocne.
Tryb życia i dieta – nocny łowca
Jeże są aktywne głównie nocą. W ciągu dnia śpią ukryte w gniazdach, które budują z liści, trawy i mchu. Gniazda te znajdują się zazwyczaj pod krzewami, w stertach gałęzi, a czasem nawet w kompostownikach lub pod budynkami. Jeże to samotnicy, spotykają się głównie w okresie godowym.
Dieta jeża jest bardzo zróżnicowana. To zwierzęta owadożerne, co oznacza, że podstawą ich pożywienia są owady i inne bezkręgowce. Jeże zjadają chrząszcze, dżdżownice, ślimaki (zarówno te z muszlą, jak i bez), gąsienice, a także pajęczaki i wije. Nie gardzą również drobnymi kręgowcami, takimi jak pisklęta ptaków, jaja, żaby czy małe gryzonie, jeśli tylko nadarzy się okazja. Czasem uzupełniają dietę o pokarm roślinny, np. owoce i grzyby. Ważne jest, aby pamiętać, że jeże *nie* powinny być dokarmiane mlekiem! Jeże są nietolerancyjne na laktozę i mleko może im poważnie zaszkodzić, prowadząc do biegunki, odwodnienia, a nawet śmierci. Jeśli chcemy pomóc jeżowi, najlepiej zostawić mu miseczkę z wodą, szczególnie w czasie upałów, i ewentualnie niewielką ilość karmy dla kotów (suchej lub mokrej) o wysokiej zawartości mięsa.
Rozmnażanie – kolczaste zaloty
Okres godowy jeży przypada na wiosnę i lato, zazwyczaj od maja do września. Samce walczą o względy samic, przepychając się i wydając głośne sapanie i prychanie. Po kopulacji samica jest w ciąży przez około 35 dni. Następnie rodzi od 2 do 10 młodych, najczęściej od 4 do 6. Młode jeże są ślepe i głuche, a ich kolce są początkowo miękkie i ukryte pod skórą. Po około dwóch tygodniach otwierają oczy, a po około miesiącu zaczynają opuszczać gniazdo i samodzielnie zdobywać pożywienie. Samica opiekuje się młodymi przez około 6-8 tygodni. Młode jeże osiągają dojrzałość płciową w wieku około roku.
Zimowanie, czyli hibernacja – długi, kolczasty sen
Jedną z najbardziej fascynujących cech jeży jest ich zdolność do hibernacji. Kiedy temperatura spada, a pożywienia zaczyna brakować, jeże zapadają w stan odrętwienia, który pozwala im przetrwać zimę. Przed hibernacją jeże intensywnie żerują, gromadząc zapasy tłuszczu, które będą stanowić źródło energii podczas snu. Następnie budują specjalne gniazdo zimowe, grubsze i lepiej izolowane niż gniazda letnie.
Podczas hibernacji temperatura ciała jeża spada z około 35°C do zaledwie kilku stopni powyżej zera. Serce bije znacznie wolniej, a oddech staje się płytki i nieregularny. Metabolizm zwalnia, a jeż korzysta z zgromadzonych zapasów tłuszczu. Hibernacja nie jest jednak ciągłym snem. Jeże budzą się co jakiś czas, na kilka godzin lub dni, a następnie ponownie zapadają w odrętwienie. Przyczyny tych przebudzeń nie są do końca poznane. Stan hibernacji trwa zazwyczaj od października/listopada do marca/kwietnia, w zależności od warunków pogodowych.
Zagrożenia dla jeży – jak możemy im pomóc?
Jeże w Polsce, mimo że są pod ochroną, narażone są na wiele niebezpieczeństw. Do największych zagrożeń należą:
- Utrata siedlisk: Wycinanie lasów, zabudowa terenów zielonych, intensyfikacja rolnictwa – to wszystko sprawia, że jeżom coraz trudniej znaleźć miejsce do życia i żerowania.
- Ruch drogowy: Jeże często giną pod kołami samochodów, próbując przejść przez jezdnię.
- Zanieczyszczenie środowiska: Pestycydy i inne środki chemiczne stosowane w rolnictwie i ogrodnictwie mogą zatruwać jeże.
- Drapieżniki: Naturalnymi wrogami jeży są borsuki, lisy, kuny, sowy i psy.
- Pułapki stworzone przez człowieka: Jeże mogą wpadać do niezabezpieczonych studzienek, rowów, oczek wodnych, a także zaplątywać się w siatki i inne odpady.
- Wypalanie traw: proceder wciąż praktykowany, a bardzo niebezpieczny dla wielu gatunków, w tym dla jeży.
Co możemy zrobić, aby pomóc jeżom?
- Zostawiajmy w ogrodach „dzikie” zakątki: Sterty liści, gałęzi, kompostowniki – to idealne miejsca na gniazda dla jeży.
- Ograniczmy stosowanie chemicznych środków ochrony roślin: Zamiast nich wybierajmy naturalne metody walki ze szkodnikami.
- Zabezpieczajmy studzienki, oczka wodne i inne potencjalne pułapki.
- Uważajmy na jeże podczas jazdy samochodem, zwłaszcza w nocy i na terenach zielonych.
- Nie wypalajmy traw!
- Jeśli znajdziemy rannego lub osłabionego jeża, skontaktujmy się z najbliższym ośrodkiem rehabilitacji dzikich zwierząt lub weterynarzem.
- Zimą, w czasie odwilży, możemy wystawić miseczkę z wodą i karmą dla kotów. Pomoże to jeżom, które obudziły się z hibernacji.
- Zadbajmy o to, aby nasz pies nie atakował jeży.
Jeż – symbol i ciekawostki
Jeż jest zwierzęciem, które od dawna pojawia się w kulturze i wierzeniach różnych ludów. W wielu kulturach jest symbolem mądrości, sprytu i ochrony. W Polsce jeż jest często przedstawiany jako sympatyczne i przyjazne zwierzątko, bohater bajek i książek dla dzieci. Warto jednak pamiętać, że jeż to dzikie zwierzę, które zasługuje na szacunek i ochronę.
Kilka ciekawostek o jeżach:
- Jeże potrafią pływać, a nawet nurkować!
- Jeże są odporne na wiele trucizn, w tym na jad żmij zygzakowatej.
- Wbrew obiegowym opinia, jeże nie noszą na kolcach jabłek.
- Jeż potrafi zwijać się w kulkę dzięki specjalnemu mięśniowi okrężnemu, który przebiega wzdłuż jego ciała.
- Samica jeża może wydać na świat nawet dwa mioty w ciągu roku.
- Długość życia jeża w naturze wynosi zwykle od 2 do 5 lat, ale w niewoli mogą dożyć nawet 10 lat.
Jeż to niezwykłe zwierzę, które odgrywa ważną rolę w ekosystemie. Jego obecność w naszych ogrodach i lasach jest oznaką zdrowego środowiska. Dbajmy o jeże i ich siedliska, aby te sympatyczne, kolczaste stworzenia mogły nadal cieszyć nas swoją obecnością.